قرآن شگفتترین كتاب و بزرگترین معجزه تاریخ است كه از آغاز جهان هستی تاكنون بینظیر مانده و خواهد ماند.
الف) قرآن در بردارنده حقایق بزرگ از عالم غیب برای عالم محسوس و ماده است كه رسیدن به آنها نیازمند تفسیر و تبیین است عمیق بودن معانی قرآن، اقتضاء دارد كه پیامبر و معصومین ـ علیهم السّلام ـ به تفسیر آنها بپردازند.
ب) قرآن كتابی است كه به تدریج و در سالیان دراز نازل شد و در هر مورد، به تناسب نزول آن، نكاتی بیان شده كه با در كنار هم قرار گرفتن همه آنها از نظر موضوع و هدف، پرده از معانی نهایی آن برداشته و درك و عمل به آن روشن خواهد شد كه درك باطن آن نیازمند به تفسیر و تأویل است.
ج) قرآن كتابی است كه به اقتضای ساختار خود، به ایجاز و اشاره به بیان احكام عبادی و عملی و... پرداخته است لذا ضرورت دارد توسط پیامبر و ائمه و علمای مفسرین به تبع آنها، آیههای قرآن را تفسیر نمایند.[1] و میتوان گفت اولین مفسر قرآن، شخص پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ بوده است.
مقصود از روش تفسیری، مستند و یا مستنداتی است كه مفسران در فهم و تفسیر آیات قرآن از آن بهره گرفتهاند كه از آن میتوان به منهج تفسیری نیز تعبیر كرد.[2] آن مستند یا نقل است كه به تفسیر به مأثور یا روایی معروف است. یا عقل است كه به تفسیر اجتهادی معروف است. آنچه در روش تفسیر ملاك است گرایش غالب مفسر است نه گرایش محض مفسر.
قبل از هر چیز لازم است اقسام و تعریف آنها ذكر شود.
الف) روش تفسسیر به مأثور (نقلی): آن است كه در تفسیر آیه از اثر و نقل استفاده شود خواه آن اثر آیات دیگر قرآن باشد یا كلام معصوم ـ علیه السّلام ـ یا كلام صحابه و تابعین.
ب) تفسیر اجتهادی: آن است كه مفسر در تفسیر آیه از خرد و عقل بیشتر استفاده كند و با مذاقهای مختلف و گرایشهای متفاوت به قرآن بنگرد. و دارای اقسام ذیل است:
1. تفسیر ادبی: مفسران با گرایش به مباحث ادبی و نحوی به تفسیر اجتهادی قرآن میپردازند.
2. تفسیر بلاغی و بیانی: مفسران با گرایش به جنبه بلاغی عبارات و كلمات قرآن و ساختار و اسالیب كلام مانند كنایه، تشیبه، تمثیل و... میپردازد.
3. تفسیر لغوی: اهتمام غالب مفسران به شناخت و اجتهاد در لغات و ریشه و اشتقاق قرآن است.
4. تفسیر فقهی: در تفسیرهای فقهی، همّت و اجتهاد بیشتر مفسران، به شناخت و دریافت احكام فقهی الهی از آیات قرآن است.
5. تفسیر كلامی: مفسران با سبك و گرایش كلامی براساس مكتب خود به تفسیر آیات میپردازند.
6. تفسیر فلسفی: مفسر با گرایش و مذاق فلسفی به تفسیر قرآن میپردازد.
7. تفسیر عرفانی: مفسر آیات قرآن را به سبك عرفانی و باطن و رمزی و اشاری تفسیر میكند.
8. تفسیر ترتیبی: مفسران به جنبههای اخلاقی و هدایتی قرآن میپردازند.
9. تفسیر اجتماعی، مفسر از منظر پدیدهها و حوادث اجتماعی به آیات مینگرد.
10. تفسیر علمی ـ تجربی: در تفسیرهای علمی، برخی سعی بر تطبیق نظریههای علمی خود بر قرآن هستند و بعضیها به دنبال اشارات علمی قرآن هستند.
11. تفسیر جامع: مفسر در تفسیر خود به دو روش روایی و عقلی استناد كند.[3]
بعد از این مقدمه به اسامی مفسران و تفسیر آنها اعم از شیعه و سنی میپردازیم:
تفسیرهای روایی شیعه
1. تفسیر فرات كوفی؛ فرات بن ابراهیم كوفی، قرن سوم و چهارم، زبان عربی.
2. تفسیر عیاشی؛ ابونصر محمد بن مسعود عیاشی سلمی سمرقندی (م 320 ق) از سوره حمد تا پایان سوره كهف موجود است و نیمی دیگر مفقود شده است و به زبان عربی است.
3. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم قمی (م 329 ق) به زبان عربی است، محققان در انتساب این تفسیر به علی بن ابراهیم تردید دارند.
4. منهج الصادقین فی الزام المخالفین؛ ملّا فتح الله كاشانی (م 988 ق) به زبان فارسی است. از او تفسیر «زبده التفاسیر» و «خلاصه المنهج» منتشر شده است.
5. الصافی فی تفسیر القرآن، ملّا محسن محمد بن مرتضی ملقّب به فیض كاشانی، (م 1091 ق) به زبان عربی است.
6. البرهان فی تفسیر القرآن؛ سید هاشم بن سلیمان حسینی بحرانی (م 1107 ق) به زبان عربی است.
7. نور الثقلین؛ عبد علی بن جمعه عروسی حویزی (م 1112 ق) به زبان عربی است.
8. المعین؛ مولی نور الدین محمد بن مرتضی كاشانی (م 1115 ق) به زبان عربی است و كل آیات را تفسیر نموده است.
9. كنز الدقائق و بحر الغرائب؛ میرزا محمد مشهدی (م 1125 ق) و به زبان عربی است و كل آیات را تفسیر نموده است.
10. الجوهر الثمین فی تفسیر الكتاب المبین؛ سید عبدالله شبّر كاظمی نجفی (م 1242 ق) به زبان عربی است. مؤلف دارای تفسیر كبیر معروف به صفوه التفاسیر و تفسیر صغیر معروف به تفسیر الوجین، خلاصهای از تفسیر كبیر میباشد.
11. بحر العرفان و معدن الایمان؛ شیخ محمد صالح برغانی (م 1271 ق) به زبان عربی است. تفسیر دیگر او «كنز العرفان فی تفسیر القرآن» و «معدن الانوار» است.
12. مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر؛ سید علی حائری طهرانی (م 1340 ق) به زبان عربی است شامل تمامی آیات قرآن است.
13. نفحات الرحمن فی تفسیر القرآن و تبیین الفرقان؛ محمد بن عبدالرحیم نهاوندی (م 1370 ق) عربی و فارسی است (مزجی) به تمامی آیات پرداخته است.
14. التبیین فی شرح آیات المواعظ و البراهین؛ شیخ میرزا ابوتراب شهیدی (م 1375 ق) و به زبان فارسی است.
15. تفسیر اثناعشری؛ حسین بن احمد حسینی شاه عبدالعظیمی (م 1384 ق)، به زبان فارسی است.
16. الجدید فی تفسیر القرآن المجید؛ شیخ محمد حبیب الله سبزواری، (م 1409 ق) و به زبان عربی است.
17. اطیب البیان فی تفسیر القرآن؛ سید عبدالحسین طیّب، (م 1411 ق) و به زبان فارسی است.
18. احسن الحدیث؛ سید علی اكبر قرشی، از مفسران معاصر قرن چهاردهم و به زبان فارسی و در بردارنده تمامی آیات است.
19. تفسیر جامع؛ سید ابراهیم بروجردی؛ از علمای معاصر (قرن چهاردهم) و به زبان عربی است.
تفسیرهای روایی اهل سنت
1. تفسیر القرآن؛ عبدالرزاق بن همام صنعانی، (م 211 ق) به زبان عربی است و تفسیر او در بردانده، تمام سورهها نیست.
2. تفسیر كتاب الله العزیز؛ هود بن محكم هوّاری، (م 280 ق) به زبان عربی است و از عالمان خوارج اباضیه میباشد.
3. تفسیر النسائی؛ ابو عبدالرحمن احمد بن شعیب بن علی النسائی، (م 303 ق) و به زبان عربی است و در بردارنده تمامی آیات نیست.
4. جامع البیان فی تفسیر القرآن؛ ابوجعفر محمد بن جریر بن یزید طبری (م 310 ق) به زبان عربی است.
5. تفسیر القرآن العظیم؛ ابو محمد عبدالرحمن بن ابی حاتم رازی (م 327 ق) به زبان عربی است. تفسیر او دربردارنده بخشی از آیات قرآن است.
6. بحر العلوم؛ ابولیث نصر بن محمد سمرقندی بلخی، (م 375 ق) و به زبان عربی است.
7. الكشف و البیان عن تفسیر القرآن؛ احمد بن ابراهیم ثعلبی نیشابوری (م 427 ق) و به زبان عربی است. تفسیر او به طور كامل موجود نیست.
8. معالم التنزیل فی تفسیر القرآن؛ حسین بن مسعود بغوی، (م 516 ق) و به زبان عربی است.
9. المحرر الوجیز فی تفسیر الكتاب العزیز؛ ابومحمد بن عبدالحق ابن عطیه، (م 543 ق) و به زبان عربی است.
10. التسهیل لعلوم التنزیل؛ محمد بن احمد بن محمد بن جزی كلبی، (م 741 ق) و به زبان عربی است.
11. لباب التأویل فی معانی التنزیل؛ علی بن محمد شیخی بغدادی خازن، (م 741 ق) و به زبان عربی است.
12. تفسیر القرآن العظیم؛ عماد الدین ابوالفداء اسمائیل بن كثیر قرشی دمشقی، (م 774 ق) و به زبان عربی است.
13. جواهر الحسان فی تفسیر القرآن، ابو زید عبدالرحمن بن محمد ثعالبی، (م 875 ق) و به زبان عربی است.
14. الدرّ المنثور فی التفسیر بالمأثور؛ جلال الدین ابوالفضل عبدالرحمن بن ابی بكر سید حلی، (م 911 ق) و به زبان عربی است.
15. فتح البیان فی مقاصد القرآن؛ ابوالطیب سید محمد بن حسن قنوحی (م 1307 ق) به زبان عربی و در بردارنده تمامی آیات است.
1. التحصیل فی مختصر التفصیل؛ ابو العباس احمد تمیمی اندلسی (م 440 ق) در بردارنده كل آیات است و به زبان عربی است.
2. تفسیر جوامع الجامع؛ دین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن طبرسی، (م 548 ق) به زبان عربی و شامل كل آیات میباشد و تفسیر مجمع البیان و الكافی الثاقی را نیز تدوین كرد.
1. البحر المحیط؛ اثیر الدین ابوحیان محمد بن یوسف بن حیان اندلسی غرناملی (م 745 ق) دارای مذهب مالكی است و به زبان عربی است.
2. عنایه القاضی و كفایه الراضی علی تفسیر البیضاوی؛ معروف به حاشیه خفاجی؛ احمد بن محمد بن عمر شهاب الدین خفاجی مصری، (م 1069 ق) دارای مذهب حنفی و به زبان عربی است.
3. تفسیر القرآن و اعرابه و بیانه؛ شیخ محمد علی حله دره، قرن چهاردهم، (معاصر)، و به زبان عربی است.
1. الكشاف عن حقائق غوامض التزیل و عیدن الاقاویل فی وجوه التأویل؛ جار الله محمود بن عمر زمخشری (م 538 ق) به زبان عربی و دارای مذهب حنفی است.
2. نظم الدرر فی تناسب الایات و السور؛ برهان الدین ابوالحسن ابراهیم بن عمر بقاعی، معروف به تفسیر بقاعی، (م 885 ق) مذهب شافعی و به زبان عربی است.
3. ارشاد العقل السليم الي مزايا القرآن الكريم؛ ابوالسعود محمد بن محمد بن مصطفي عمادي، (م 982 ق)، به زبان عربي و داراي مذهب حنفي است.
1. تفسير غريب القرآن الكريم؛ فخر الدين طريحي، (م 1087 ق) به زبان عربي است.
2. تفسير شبّر؛ سيد عبدالله شبّر كاظمي نجفي، (م 1242 ق) به زبان عربي است.
3. معدن الانوار و مشكاة الاسرار؛ شيخ محمد صالح برغاني حائري، (م 1271 ق) به زبان عربي است و شامل بخشي از آيات قرآن است.
1. تفسير معاني القرآن؛ ابوزكريا يحيي بن زياد ديلمي، معروف به قراء، (م 207 ق) به زبان عربي است.
2. معاني القرآن؛ علي بن حمزه كسائي، (م 189 ق)
3. معاني القرآن؛ ابواسحاق زجاج، (م 311 ق)
4. معاني القرآن؛ ابوجعفر غاس، (م 338 ق)
5. تفسير غريب القرآن؛ ابو محمد عبدالله بن مسلم بن قتيبه دينوري، (م 276 ق)
6. تفسير مفردات الفاظ قرآن؛ ابوالقاسم حسين بن محمد بن مفضل، معروف به راغب اصفهاني، (م 503 ق) به زبان عربي است.
7. تفسير وجوه قرآن؛ ابوالفضل جيش بن ابراهيم تفليسي، (م 600 ق) به زبان فارسي است.
8. تفسسير الوجوه و النظائر في القرآن؛ ابوعبدالله حسين بن محمد دامغاني، قرن هشتم، به زبان عربي است.
9. تفسير مبهمات القرآن؛ ابو عبدالله محمد بن علي بلشي، (م 782 ق) به زبان عربي است.
10. تفسير غريب القرآن؛ سراج الدين ابو حفض عمر بن ابي الحسن، (م 804 ق) به زبان عربي است.
11. تفسير جلالين؛ جلال الدين محلي، (م 864 ق) و جلال الدين سيوطي، (م 911 ق) جلال الدين محلي تفسير سوره كهف تا پايان قرآن را تأليف كرده و مابقي را سيوطي به اتمام رساند.
1. تفسير احكام القرآن؛ قطب الدين ابي الحسين سعيد بن هبة الله راوندي (م 573 ق) به زبان عربي است.
2. كنز العرفان في فقه القرآن؛ جمال الدين مقداد بن عبدالله سيوري، معروف به فاضل مقداد، (م 826 ق) و به زبان عربي است، به شكل موضوعي آيات الاحكام را تفسير كرده است.
3. تفسير شاهي؛ سيد امير ابوالفتح حسيني جرجاني شيعي (م 976 ق) به زبان فارسي روان و براساس ابواب فقهي نوشته شده است.
4. زبدة البيان في احكام القرآن؛ احمد بن محمد اردبيلي (م 993 ق) معروف به مقدس اردبيلي است تفسير او براساس ابواب فقهي و به زبان عربي است.
5. منتهي المرام في شرح آيات الاحكام؛ محمد بن حسين بن امام قاسم بن محمد، (م 1067 ق) داراي مذهب زيدي و به زبان عربي نوشته است.
6. مالك لافهام الي آيات الاحكام؛ جواد كاظمي، (م قرن 11 ق) براساس ابواب فقهي و به زبان عربي نوشته شده است.
7. تحصيل الاطمينان في مطالب زبدة البيان؛ مير سيد محمد ابراهيم حسيني قزويني، (م 1149 ق) به زبان عربي است.
8. تفسير آيات الاحكام؛ سيد محمد حسين طباطبائي يزدي، (م 1386 ق) به زبان عربي است، فقط به آيات الاحكام پرداخته است، و براساس ترتيب قرآن است.
1. تفسير احكام القرآن؛ محمد بن ادريس شافعي، (م 204 ق) به دست ابوبكر احمد بن حسين بيهقي نيشابوري (م 458 ق) جمع آوري شده است و به زبان عربي است.
2. تفسير احكام القرآن؛ ابوبكر احمد بن علي الرازي حصّاص، (م 370 ق) مذهب حنفي و به زبان عربي است.
3. تفسير احكام القرآن؛ عماد الدين ابوالحسن علي بن محمد طبري كياهراسي، (م 504 ق) داراي مذهب شافعي و به زبان عربي است.
4. تفسير احكام القرآن؛ ابوبكر محمد بن عبدالله بن محمد اندلسي، معروف به تفسير ابن عربي، (م 543 ق) داراي مذهب مالكي و به زبان عربي نوشته شده است.
5. الجامع لاحكام القرآن؛ ابوعبدالله محمد بن احمد انصاري قرطبي، (م 671 ق) در بر دارند تمامي آيات قرآن و به زبان عربي است.
6. التفسيرات الاحمديه؛ احمد بن ابي سعيد بن عبدالله (م 1130 ق) مذهب حنفي و به زبان عربي است براساس ترتيب آيات قرآن است.
7. نيل المرام من تفسير آيات الاحكام؛ ابوالطيب سيد محمد صديق بن حسن خان قنوجي بخاري، (م 1307 ق) به زبان عربي است شامل آيات القرآن به ترتيب قرآن است.
8. تفسير آيات الاحكام؛ محمد علي سايس (م 1396 ق) مذهب او شافعي و به زبان عربي است.
9. روائع البيان في تفسير آيات الاحكام؛ محمد علي صابون (م قرن 14 قرن) (معاصر) از عالمان اشعري مذهب و به زبان عربي نوشته است و تفسير آيات الاحكام براساس ترتيب آيات قرآن نوشته است. صاحب تفسير ديگري به نام «صفوة التفاسير» است.
1. تأويلات القرآن؛ ابومنصور محمد بن محمود ماتريدي، (م 323 ق) داراي حنفي مذهب و معتقد به اشعري است، در بردارنده تمامي آيات و به زبان عربي است.
تفسير ديگر او «تأويلات اهل السنة و تفسير ماتريدي» است.
2. متشابه القرآن؛ قاضي عبدالجبار همداني (م 415 ق) مذهب او شافعي و معتزلي است و تفسير او به زبان عربي است.
3. تنزيه القرآن عن المطاعن؛ قاضي عبدالجبار همداني، (م 415 ق) به زبان عربي است شامل بخشي از آيات قرآن است و تفكر اعتزالي دارد.
4. مدارك التنزيل و حقائق التأويل؛ عبدالله بن احمد بن محمود نفي از عالمان قرن هفتم و به زبان عربي است. ايشان از متكلمان اشعري مذهب ميباشد و به نقد عقايد معتزله ميپرداخت.
5. بيان المعاني؛ عبدالقادر ملا خويش ال غاري، از عالمان معاصر (قرن چهاردهم) حنفي مذهب و اشعري مرام و در بردارنده تمامي آيات و به زبان عربي است.
1. حدائق ذات بهجة؛ ابويوسف عبدالسلام قزويني، (م 488 ق) معروف به تفسير قزويني ميباشد. به زبان عربي و در بردارنده تمامي آيات قرآن است.
2. متشابه القرآن و مختلفه؛ ابن شهر آشوب مازندراني، (م 583 ق) تفسير او زبان عربي و به موضوعات آيات متشابه بوده است نه ترتيبي.
3. بلابل القلاقل؛ ابومكارم محمود بن محمد حسني؛ از علماي قرن هفتم و به زبان فارسي نوشته است به ترتيب آيات قرآن و در بردارنده آياتي كه با لفظ «قل» شروع ميشود.
4. دقائق التأويل و حقائق التنزيل؛ ابومكارم محمود بن محمد حسني، از عالمان قرن هفتم و تفسير او به زبان فارسي است و به ترتيب آيات قرآن و در بردارنده آياتي كه داراي عبارتهاي «يا ايها الذين امنوا»، «ان الذين امنوا»، « الم تر» است.
5. جلاء الذهان و جلاء الاحزان؛ ابو محاسن حسين بن حسن جرجاني از عالمان قرن هشتم هجري و به زبان فارسي است.
6. فتح القدير؛ محمد بن علي بن عبدالله شوكاني، (م 1250 ق) او داراي مذهب شيعي زيدي است و به زبان عربي نوشته است.
لوامع التنزيل و سواطع التأويل؛ ابوالقاسم رضوي لاهوري؛ (م 1324 ق) و به زبان فارسي است ايشان از قاره هند و كل آيات را تفسير نمودند و داراي 30 مجلد ميباشد.
8. الفرقان؛ شيخ محمد صادق طهراني؛ قرن 14 هجري (معاصر) به زبان عربي است.
1. تفسير ابن سينا؛ ابوعلي سينا، از عالمان قرن چهارم است و سورههاي؛ اعلي، اخلاص، فلق، ناس، آيه 11 فصلت، و آيه نور، و ديگر سورهها تفسير كرده است.
2. تفسير القرآن الكريم؛ محمد بن ابراهيم صدرالدين شيرازي، معروف به صدر المتأملمين (م 1050 ق) و به زبان عربي است و شامل سورههاي؛ فاتحه، واقعه، يس، اعلي، حديد، جمعه است.
3. تحفة الابرار في تفسير القرآن؛ ملا محمد ملائكه، در قرن 12 و به زبان عربي است. تفسير او شامل تمامي آيات ميباشد.
4. تفسير رضوان؛ ميرزا عبدالوهاب، (م 1294 ق) به زبان عربي و شامل بخشي از آيات و سور قرآن مانند: حمد، توحيد، واقعه، يس، اعلي، و حديد است.
1. تفسير شاه نعمت الله؛ نعمت الله كرماني (م 834 ق) و به زبان عربي است.
2. غنائم العارفين في تفسير القرآن المبين؛ شيخ محمد علي برغاني قزويني (م 1269 ق) و كل آيات را تفسير نموده و به زبان عربي است.
3. مناظر الانوار و مظاهر الاسرار في تفسير كتاب الله الملك الجبار؛ محمد تقي قزويني، (م 1270 ق) به زبان عربي و در بردارنده تمامي آيات قرآن است.
4. بيان السعاده في مقامات العبادة؛ سلطان محمد بن حيدر گنابادي، (م 1327 ق) به زبان عربي و دربردارنده تمامي آيات قرآن است.
5. الغيب و الشهادة من خلال القرآن؛ محمد علي بازوري، معاصر (قرن 14) و به زبان عربي و شامل تمامي آيات قرآن است.
6. اسرار العشق؛ شيخ اسدالله ايزد گشب، (م 1366 ق) تفسير سوره يوسف است.
7. بحرالاسرار، ميرزا محمد تقي كرماني؛ (م 1215 ق) تفسير سوره حمد است.
8. تفسير سوره حمد؛ امام خميني، معاصر، تفسير سوره حمد است.
1. تفسير القرآن العظيم؛ سهل بن عبدالله تستري؛ (م 283 ق) و در بردارنده بخشي از آيات قرآن است.
2. لطائف الاشارات؛ ابوالقاسم عبدالكريم بن هوازن قشيري، (م 465 ق) داراي مذهب شافعي و به زبان عربي است و كل آيات را تفسير نموده است.
3. كشف الاسرار و عدة الابرار؛ ابوالفضل رشيد الدين ميبدي، قرن ششم هجري، داراي مذهب شافعي و اشعري مذهب و به زبان فارسي و در بردارنده كل قرآن است و معروف به تفسير كشف الاسرار، خواجه عبدالله انصاري نيز ميباشد.
4. رحمة من الرحمن؛ محيي الدين محمد بن علي بن محمد بن عبدالله العربي، معروف به ابن عربي، (م 638 ق) و به زبان عربي است، و داراي مذهب مالكي ميباشد و شامل بعضي از آيات ميباشد.
معرفی موضوعی تفاسیر (شیعه و سنی)3
5. تبصير الرحمن و تيسير المنّان؛ علي بن احمد بن ابراهيم مهايمي، (م 835 ق) داراي مذهب حنفي و به زبان عربي است. در بردارنده تمامي آيات به جز سوره حمد است.
6. الفواتح الالهيه و المفاتيح الغيبيه الموضحة للكم القرآنيه و الحكم الفرقانيه؛ نعمة الله بن محمود نخجواني، (م 920 ق) و به زبان عربي است و در بردارنده كل آيات است.
7. روح البيان؛ اسماعيل حقي بروسوي، (م 1127 ق) به زبان عربي و داراي مذهب حنفي و در كلام اشعري بوده است. و كل آيات را تفسير نموده است.
8. الفتوحات الالهيه؛ سليمان بن عمر عجيلي، معروف به جمل، (م 1204 ق) به زبان عربي و داراي مذهب شافعي است.
9. مراحل لبيد؛ شيخ محمد بن عمر نووي، (م 1316 ق) داراي مذهب شافعي و به زبان عربي و شامل كل آيات است.
1. خلاصة البيان في تفسير القرآن؛ سيد هاشم حسيني ميردامادي، (م 1380 ق) به زبان فارسي و شامل تمامي آيات قرآن است.
2. پرتوي از قرآن؛ آيت الله سيد محمود طالقاني، (م 1399 ق) و به زبان فارسي و شامل بخشي از آيات از جمله سوره حمد تا بخشي از سوره نساء و جزء آخر قرآن است.
3. روان جديد؛ ميرزا محمد ثقفي، (م 1406 ق) و به زبان فارسي و شامل كل آيات است.
4. من وحي القرآن؛ سيد محمد حسين فضل الله؛ از عالمان معاصر (قرن 14) و به زبان عربي است. و شامل كل آيات است.
5. تقريب القرآن الي الاذهان؛ سيد محمد حسيني شيرازي، از عالمان معاصر (قرن 14) به زبان عربي و شامل كل آيات است.
1. المنار؛ شيخ محمد عبده و محمد رشيد رضا از عالمان قرن چهاردهم هجري و داراي مذهب شافعي و اشعري مرام است و تفسير آنها تا پايان سوره يوسف است.
2. تفسير المراغي؛ شيخ احمد بن مصطفي مراغي (م 1371 ق) به زبان عربي و شامل تمامي آيات قرآن است. و مذهب او شافعي و اشعري مرام بوده است.
3. في ظلال القرآن؛ سيد قطب، (م 1386 ق) به زبان عربي و شامل كل آيات است.
4. الاساس في التفسير؛ سعيد حوي، (م 1411 ق) به زبان عربي و شامل كل آيات است.
5. الواضح؛ شيخ محمد محمود مجازي، قرن معاصر (14) به زبان عربي و در بردارنده كل آيات است.
ط ـ 1: تفسيرهاي اجتماعي شيعه
1. تفسير عاملي؛ ابراهيم عاملي، (م 1347 ق) به زبان فارسي و شامل كل سورههاي قرآن است.
2. الاء الرحمن في تفسير القرآن؛ محمد جواد بلاغي نجفي، (م 1352 ق) و به زبان عربي و شامل سورههاي فاتحه، بقره، آل عمران، نساء و بخشي از مائده است.
3. الكاشف؛ محمد جواد مغنيه، (م 1400 ق) به زبان عربي و شامل كل آيات است.
4. مخزن العرفان، كنزالعرفان؛ سيده نصرت بنت محمد علي امين، (م 1403 ق) به زبان فارسي و شامل كل آيات است.
5. منشور جاويد؛ علامه جعفر سبحاني، از عالمان معاصر (14)، و به زبان فارسي و به شكل تفسير موضوعي نگاشته است.
6. الوجيز في تفسير الكتاب العزيز؛ علي محمد دخيل؛ از عالمان معاصر (14) به زبان عربي و شامل كل آيات است.
7. من هدي القرآن؛ سيد محمد تقي مدرسي، از عالمان معاصر، به زبان عربي و شامل كل سورههاست.
ط ـ 2: تفسيرهاي اجتماعي اهل سنت
1. بدايع التفسير؛ شمس الدين ابن قيّم، (م 1350) به زبان عربي و شامل بخش زيادي از سورههاي قرآن است و 109 سوره قرآن را تفسير نموده است.
2. التحرير و التنوير؛ محمد طاهر بن عاشورا؛ قرن چهاردهم، به زبان عربي و شامل كل آيات است.
3. الحديث؛ محمد عزه دروزه نابلسي، (م 1400 ق) به زبان عربي و شامل كل آيات است.
4. التفسير القرآني للقرآن؛ عبدالكريم خطيب، از عالمان معاصر، مذهب شافعي، به زبان عربي و شامل كل آيات است.
5. المنير؛ رهبة الزحيلي، از عالمان حنفي و معاصر و به زبان عربي و شامل كل آيات است.
م: تفسيرهاي علمي تجربي اهل سنت
1. كشف الاسرار النورانيه القرآنيه؛ محمد بن احمد اسكندري، (م 1306 ق) به زبان عربي و شامل بخشي از سورههاي قرآن است.
2. الجواهر في تفسير القرآن؛ شيخ طنطاوي بن جوهر مصري، (م 1358 ق) به زبان عربي و شامل كل آيات است.
3. التفسير العلمي للايات الكونيه؛ احمد حنفي، معاصر (14) به زبان عربي و شامل بخشي از آيات قرآن است.
4. التفسير الفريد للقرآن المجيد؛ محمد عبدالمنعم الجمال، معاصر (14)، به زبان عربي و شامل كل آيات قرآن است.
1. التبيان في تفسير القرآن؛ محمد بن حسن طوسي، معروف به شيخ طوسي، (م 460 ق) به زبان عربي و شامل تمامي آيات است.
2. مجمع البيان في تفسير القرآن؛ فضل بن حسن طبرسي، (م 548 ق) به زبان عربي و شامل تمامي آيات قرآن است.
3. روض الجنان و روح الجنان؛ شيخ ابوالفتوح رازي، قرن ششم، به زبان فارسي و شامل تمامي آيات قرآن است.
4. حجة التفاسير؛ سيد عبدالحجة بلاغي، (م 1399 ق) به زبان فارسي شامل تمامي آيات است.
5. الميزان، علامه سيد محمد حسين طباطبائي، (م 1402 ق) به زبان عربي و شامل كل آيات است.
6. تفسير نمونه؛ آية الله ناصر مكارم شيرازي به ياري جمعي از فضلاء، معاصر، و به زبان فارسي و شامل كل آيات است.
7. البصائر، يعسوب الدين رستگار جويباري، معاصر به زبان عربي و شامل كل آيات است.
1. مفاتيح الغيب، ابوعبدالله محمد بن حسين طبرستاني رازي معروف به فخر رازي، (م 602 ق) به زبان عربي و شامل كل آيات است. او شافعي مذهب است.
2. انوار التنزيل و اسرار التأويل، ناصر الدين ابوسعيد عبدالله بن عمر، معروف به بيضاوي، (م 691 ق) به زبان عربي و شامل كل آيات است. از عالمان شافعي مذهب است.
3. روح المعاني في تفسير القرآن العظيم و السبع المثاني؛ شهاب الدين سيد محمود اكوسي بغدادي (م 1270 ق) به زبان عربي و شامل كل آيات است. از عالمان حنفي مذهب و اشعري مرام است.
4. صفوة التفاسير؛ محمد علي بن جميل صابوني، از عالمان معاصر، به زبان عربي و شامل كل آيات است. و داراي مرام اشعري است.
[1] . ر.ك: روشهای تفسیر قرآن، دكتر سید رضا مؤدب، انتشارات اشراق، چ 1، قم، 1380، ص 30.
[2] . همان، ص 165.
[3] . سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و مهجهم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1414 ق/ و محمد هادی معرفت، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القثیب، چ 1، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی، ج 2، 1419 ق/ روشهای تفسیر قرآن، دكتر سیدرضا مؤدّب، انتشارات اشراق، چ 1، 1380.